Kürtler ve Aşiret

Kürtler üzerine mevcut yazılı literatürde, Kürt toplumunun sosyal ve ekonomik yapısına dair en yaygın ve ortak tema, Kürtlerin aşiret ilişkileri temelinde örgütlendiğidir. 19. yüzyıldaki Rus ve Batılı oryantalistlerden tutun, 20. yüzyıldaki sosyolojik ve antropolojik çalışmalara kadar, Kürtlere dair araştırmaların merkezinde Kürt aşiretleri olgusu yatmaktadır. 19. yüzyılın başından itibaren seyyahlar, diplomatlar, etnologlar, sosyologlar ve tarihçiler tarafından birbirinden farklı aşiret tanımları ve incelemeleri yapılmış olsa da; hepsinin üzerinde ortaklaştığı esas nokta aşiretin Kürt toplumu içinde politik bir örgütlenme esasına dayandığı gerçeğidir. Bu esas temelinde yapılmış ve üzerinde en fazla hemfikir olunan aşiret tanımlaması ise Hollandalı antropolog Martin van Bruinessen’e aittir. Bruinessen’e (2013:82) göre “Kürt aşireti, gerçek ya da gerçek olduğu varsayılan ortak bir ataya dayanan ve akrabalık temelinde örgütlenmiş, genellikle toprak bütünlüğü de olan (dolayısıyla ekonomik) kendine özgü bir iç yapıya sahip sosyo-politik birimdir.”

Kürt tarihi ve aşiretleri üzerine yazılmış en kapsamlı çalışma Şerefxanê Bedlîsî’ye aittir. Bedlîsî, 1597 yılında Farsça kaleme aldığı Şerefnâme kitabında Kürt hanedan ve aşiretlerin son derece ayrıntılı bir soyağacını çıkarmıştır. Bedlîsî’nin çalışması günümüzde dahi Kürtler üzerine çalışan akademisyenler için temel bir başvuru kaynağıdır. Kürt aşiretleri üzerine Türkiye’de yapılmış ilk önemli sosyolojik çalışma ise Ziya Gökalp’in 1920’li yıllarda Mardin ve Urfa yöresinde gerçekleştirdiği araştırmalara dayananan ve ölümünden sonra yayımlanan Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler isimli kitaptır. Bu çalışmayı sosyolog İsmail Beşikçi’nin 1960’lı yılların ortasında yazdığı ve ilk kez 1977 senesinde yayımlanan Doğu’da Değişim ve Yapısal Sorunlar: Göçebe Alikan Aşireti isimli doktora tezi takip etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan beri adeta bir tabuya dönüşen Kürtlükle özdeşleşen aşiret olgusu da akademik alanda Kürtlere dair sessizlikten payını alacaktır. Bu sessizliği ilk defa bozan İsmail Beşikçi ise bunun bedelini toplamda yirmi yıla varan hapis cezaları ile ödeyecektir.

Irak’taki Rewanduz Kürtleri üzerine 1938 yılında, etnografik bir saha araştırması yürüten İngiliz antropolog Edmund Ronald Leach’in Rewanduz Kürtleri: Toplumsal ve İdari Örgütlenme (2001) ve Norveçli antropolog Fredrik Barth’ın İran ve Irak’ta bulunan Kürt Caf aşireti üzerine yazdığı Kürdistan’da Toplumsal Örgütlenmenin İlkeleri (2001) isimli kitapları da Kürt aşiretleri üzerine saha temelli çalışmaların başında gelmektedir. Bu iki çalışmayı bugün artık Kürt toplumsal örgütlenmesi konusunda bir başucu kitabı olarak kabul edilen ve 1970’lerde Kürdistan’ın dört parçasında yürütülen geniş bir etnografik saha araştırmasına dayanan Martin van Bruinessen’in Ağa, Şeyh, Devlet (2003) isimli kitabı takip etmiştir. Yine, Lale Yalçın-Heckmann’ın 1980’lerde Hakkari’deki aşiretler üzerine yaptığı etnografik saha araştırmasına dayanan Kürtlerde Aşiret ve Akrabalık İlişkileri (2002) isimli çalışma da Kürt aşiretleri üzerine son derece önemli bir yapıttır. Bunlar dışında Janet Klein’ın Osmanlı’nın son dönemlerinde kurulan Hamidiye Alayları mensubu aşiretler üzerine yaptığı arşiv araştırmasına dayanan Hamidiye Alayları-İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri (2013) isimli çalışması da Kürt aşiretlerinin 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında imparatorluğun periferisindeki güç ilişkilerinde oynadığı aktif role dair önemli bilgiler sunmaktadır.

İsmail Beşikçi’nin 1960’lardaki Alikan aşireti üzerine yürüttüğü çalışmanın ardından Kürt aşiretlerine dair Türkiye üniversitelerinde hepten bir sessizliğin hakim olduğunu söyleyebiliriz. Bu sessizlik 2007 senesinden sonra kısmen bozulmuş, bu tarihten itibaren çeşitli tematik aşiret monografileri yazılmaya başlanmıştır. Bu monografilerde: Vahap Uluç (2007) Mardin’deki Kîkan aşireti üzerinden siyasal katılımı, Sait Ebinç (2008) Doğu Anadolu’da aşiret, cemaat ve devlet ilişkisini, Faruk Sümer (2009) yerel bir güç olarak aşiretin siyasal işlevini, Sıtkı Karadeniz (2012) Batman ili örneğinde aşiret sistemindeki dönüşümü ve kentsel alanda aldığı yeni biçimleri, Mahmut Kaya (2013) Urfa örneğinde aşiretlerin modernleşme sürecindeki dönüşümlerini, Ayşe Yıldırım (2013) Nusaybin’deki sınır deneyimi üzerinden aşiret ve devlet ilişkisini ve Ahmet İlyas (2014) aşiret-siyaset ilişkisini ele almıştır. Üniversitelerde doktora düzeyinde yapılan bu aşiret çalışmalarının ortak noktası aşiretin modern ve güncel dönüşümler karşısındaki konumunu farklı tematiklerden yaklaşarak ele almalarıdır.

Son yıllarda Kürtlerin yerel ve aşiretler tarihine dair yapılan lokal çalışmalara duyulan ilgide ve bu çalışmaların sayısında gözle görülür bir artış söz konusudur. Bu çalışmalar aşiretlerin kendi yerel tarihlerine dair özellikle sözlü tarih kaynaklarından beslenmeleri açısından eşsiz kaynaklardır. Kürt dili üzerindeki baskı ve yasaklardan kaynaklı özellikle Cumhuriyet ilanından sonra Kürtçe yazılı üretimin olmaması ve Kürtler üzerine araştırma yapan sosyal bilimcilerin dil öğrenmedeki isteksizlikleri veya sınırlı öğrenme imkanları Kürtlerin yaşayan sözlü hafızasına erişim imkanını ortadan kaldırmış, böylece son derece zengin ve aşağıdan bir tarih yazımının da önünü kapatmıştır. Fakat 2000’li yılların başından beri hem akademideki Kürtlerin sayısının yükselmesi, hem sözlü hafızanın derlenmesine dair çalışmaların yayımlanması, hem de yerel tarihe dair ilginin artması ile birlikte bu alanda önemli bir kırılma yaşanmıştır. Hüseyin Demirer’in Raman aşiretinin tarihini anlattığı Ha Wer Delal – Emînê Perîxanê’nin Hayatı (2008), Nezîrê Cibo’nun Pencinar aşiretinin tarihini ele aldığı Kürt Tarihinde Garzan ve Pencinarîler (2016) ile Hevêrkan aşiretinin tarihini anlattığı Midyat’tan Baltık Kıyılarına Hevêrkan Sultanları ve Mihemed Seîd Temel’in Reşkotan aşiretinin yerel tarihini anlattığı Eşîra Reşkotan (2016) kitapları bu alandaki çalışmalara örnek verilebilir. Bu çalışmaların yerele ve aşiretlere dair zengin içeriklerine rağmen bilimsel bir metodolojiyi esas almamaları ayrıca anakronik ve milliyetçi bir tarih yazımını benimsemeleri maalesef önemli bir eksiklik olarak karşımıza çıkmaktadır.

Kaynakça

Akpınar, Alişan, ve Eugene L. Rogan. Aşiret, Mektep, Devlet. İstanbul: Aram Yayınları, 2002. (Tur Cont 579)
Aydın, Suavi ve Emiroğlu, Kudret. Mardin: Aşiret, Cemaat, Devlet, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000. (Obs Urb 1027)
Barth, Fredrik. Kürdistanda Toplumsal Örgütlenmenin İlkeleri, (Çev: S. Ruken, Hişyar Özsoy) İstanbul: Avesta Yayınları, 2001.
Bayrak, Mehmet. İçtoroslar’da Alevi-Kürt Aşiretler. Ankara: Öz-Ge Yayınları, 2006. (Tur Cont 576)
Beşikçi, İsmail. Doğu’da Değişim ve Yapısal Sorunlar Göçebe Alikan Aşireti. İstanbul: İsmail Beşikçi Vakfı Yayınları, 2012 (İlk baskı 1977). (Tur Cont 573)
Bois, Thomas. Connaissance des Kurdes. Beyrouth: Khayats, 1965.
Bozkurt, İbrahim. Aşiretler Tarihi. Kişisel Yayınlar, 2010.
Bruinessen, Martin Van. Ağa, Şeyh, Devlet. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013 (İlk baskı 2003). (F TH 258)
Cibo, Nezîrê. Kürt Tarihinde Garzan ve Pencinarîler. İstanbul: İsmail Beşikçi Vakfı Yayınları, 2016. (Tur Cont 571)
Cibo, Nezîrê. Midyat’tan Baltık Kıyılarına Hevêrkan Sultanları-2, Amed: Lis Yayınları, 2013.
Demirer, Hüseyin. Ha wer Delal – Emînê Perîxanê’nin Hayatı. İstanbul: Avesta, 2009.
Ebinç, Sait. Doğu Anadolu düzeninde aşiret-cemaat-devlet (1839-1950), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Siyaset Bilimi Anabilim Dalı, Ankara, 2008.
Fırat, Nuri. Aşiret ve İsyan – Batının Kürt Algısı. İstanbul: Avesta Yayınları, 2015. (Tur Cont 574)
Gökalp, Ziya. Kürt Aşiretleri Üzerine Sosyolojik Tetkikler, (Haz: Şevket Beysanoğlu), İstanbul: Sosyal Yayınları, 1991. (Tur Cont 578)
Gerger, Adnan. Dağların Ardı Kimin Yurdu: Kürtlerde Toplum Gerçeğinin Yaşamsal Temeli, İstanbul: Basak Yayınları,1991. (Tur Cont 575)
İlyas, Ahmet. Ağa, Aşiret, Siyaset. İstanbul: Kadim Yayınları, 2016. (Tur Cont 570)
Kaya, Mahmut. Aşiret Modernleşmesi. Çıra Yayınları, 2015. (Tur Cont 568)
Karadeniz, Sıtkı. Aşiret sisteminde dönüşüm-aşiretin kentte aldığı yeni şekiller-Batman örneği (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İnönü Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Sosyoloji Anabilim Dalı, Malatya, 2012.
Klein, Janet. Hamidiye Alayları – İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri. İstanbul: İletişim Yayıncılık, 2013. (Tur Ho 1032)
Leach, E. Ronald. Rewanduz Kürtleri. (Çev. S. Birwan, H. Özsoy, S. R. Sengül), İstanbul : Aram, 2001.
Minorsky, Vladimir. Kürtler. İstanbul:Koral, 1992.
Nikitine, Basile. Kürtler. İstanbul: Örgün Yayınları, 2008. [Nikitine, Basile. Les Kurdes : Etude sociologique et historique, Imprimerie Nationale, Paris, 1956]. (Tur sc 008)
İlyas, Ahmet. Türkiye’de aşiret-siyaset ilişkisi: 1923-1973 (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi / Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Erzurum, 2014.
Sümer, Faruk. Yerel bir güç olarak aşiretin siyasal fonksiyonu (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Sosyoloji Anabilim Dalı, Ankara, 2009.
Söylemez, Faruk. Osmanlı Devletinde Aşiret Yönetimi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007.
Tan, Altan. Turabidin’den Berriye’ye (Aşiretler, Dinler, Diller, Kültürler). İstanbul: Nubihar Yayınları, 2013. (Tur Cont 569)
Temel, Mihemed Seîd. Eşîra Reşkotan (Eşîreka Nandar-Warê Dengbêjan). İstanbul: Nûbihar, 2016. (Tur Cont 57é)
Üner, Mehmet Emin. Aşiret, Eşkıya ve Devlet. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2010.
Yalçın-Heckmann, Lale. Kürtlerde Aşiret ve Akrabalık İlişkileri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. (Tur Cont 577)
Yıldırım, Ayşe. Devlet, sınır, aşiret: Nusaybin örneği (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Antropoloji Anabilim Dalı, Ankara, 2013.