Peuplement et paysages à Comana (Komana) aux époques médiévale et ottomane

 

Thème de recherche de la mission : Peuplement et paysages à Comana (Komana) aux époques médiévale et ottomane

Nom du site : Komana, Tokat Merkez, TOKAT

Chefs de la mission : Burcu ERCIYAS (METU, Ankara), Maxime DUROCHER (Sorbonne Université, Paris)

Membres (principaux) de la mission : Meryem Acara Eser, Mehmet Lütfi Süzen, Max Ritter, Melda Küçükdemirci, Yunus Emre Karasu, Evangelia Pişkin

 

https://komana.org/ 

https://www.orient-mediterranee.com/program/peuplement-et-paysage-a-komana-aux-epoques-tardo-medievale-et-ottomane/ 

Actions de collaboration franco-turques/internationales

La mission “Peuplement et paysages à Comana aux époques médiévale et ottomane” est rattachée au Komana Archaeological Research Project (KARP). Intégrée aux programmes de recherches de l’UMR 8167 Orient et Méditerranée, elle bénéficie d’une étroite collaboration internationale entre la France et la Turquie et du soutien financier de METU dans le cadre d’un projet de recherche 2023-2025. Un accord Erasmus signé entre METU et Sorbonne Université a permis de renforcer la collaboration scientifique et pédagogique. Outre des mobilités étudiantes à venir (dont certain.e.s travaillent en master sur le site de Comana), cette convention a d’ores et déjà permis d’accueillir Burcu Erciyas à Sorbonne Université (février 2024) dans le cadre des mobilités enseignantes. La mission accueille des étudiants des deux universités, turque et française, ainsi que des doctorants internationaux. 

 

Plusieurs contributions communes à des colloques et journées d’études ont été données : 

  • Durocher M., Erciyas D.B., “Ortaçağ ve Erken Osmanlı’da Komana: Ön Araştırma Sonuçları”, 27. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Samsun, Ondokuz Mayis Üniversitesi, 25-28 octobre 2023.
  • Durocher M., Erciyas D.B., “Transformation of Komana into a Rural Production Facility and a Way-Staiton during the Seljuk Period”, 7th Research Network “Socio-Ecological Approaches to the History and Archaeology of Anatolia”, Istanbul, German Archaeological Institute, ANAMED, 4-5 mars 2024.

 

La mission archéologique de Comana reçoit le soutien du gouernorat de Tokat et du Ministère de la Culture et du Tourisme de la République de Turquie. 

 

Présentation du site

Le site de Comana se trouve près des rives du Yeşilırmak (antique Iris), dans la province de Tokat au nord de la Turquie actuelle. Occupé depuis l’Antiquité, Comana a profité de sa position stratégique sur les routes reliant la Mer Noire à l’Anatolie centrale et prospéré grâce aux ressources minières de la région et à la fertile plaine de Dazimonitide qui l’entoure. Trois ponts, traversant le Yeşilırmak et ses affluents, sont préservés ou documentés, témoignant que le site se trouve à un point nodal de la route reliant Tokat (Dazimon) à Niksar (Néocésarée). 

Comana était bien connu sous le règne de Mithridates VI (120-63 avant notre ère) pour son temple dédié à la déesse anatolienne Ma mais le site présente une chronologie d’occupation complexe, depuis le chalcolithique jusqu’à la période ottomane tardive, notamment sur la colline de Hamamtepe. Gagnant le statut de polis au Ier siècle de notre ère, le site de Comana se développe à l’époque romaine et tardo-antique. La colline de Hamamtepe est ensuite fortifiée aux VIIe-VIIIe siècles et les fouilles ont mis au jour une nécropole et deux chapelles funéraires pour la période tardo-byzantine (XIe-XIIe siècles). 

Après les raids puis les conquêtes turco-islamiques des XIe-XIIe siècles, la région est conquise par les Danishmendides puis intégré au sultanat des Seldjoukides de Rûm à la fin du XIIe siècle avant d’être absorbée dans l’empire ilkhanide à la fin du XIIIe siècle puis dans celui des Ottomans au début du XVe siècle. 

L’occupation médiévale et ottomane du site s’étend sur la colline de Hamamtepe et ses environs, notament au nord. Comana présente ainsi un ensemble exceptionnel de vestiges pour cette période encore largement sous-étudiée par l’archéologie en Turquie. Un complexe d’ateliers, attestant notamment la production de céramique mais aussi de métallurgie, est établi à l’intérieur de l’enceinte de Hamamtepe à cette période. Les fouilles et l’étude du matériel ont aussi mis en lumière une riche production de céramique glaçurée aux décors variés et qui fut exporté dans la région ainsi qu’en Crimée probablement. Plusieurs édifices publics sont également préservés pour la période tardo-médiévale et ottomane : un hammam – qui a donné son nom à la colline – ainsi que la façade d’un autre monument public mis au jour par les fouilles au nord de Hamamtepe. Un mausolée, autrefois associée à un établissement soufi (zaviye) disparu au début du XXe siècle, est également conservée au nord-ouest du site.

Les structures de peuplement à cette époque (XIIIe-XVIe siècles) dépassent également le site de Comana (mentionné comme ville – nefs-i şehir – dans les sources ottomanes du XVe siècles) et s’étendent dans toute la plaine environnante. D’autres établissements soufis établis aux XIVe-XVe siècles (à Çamağzı/Cincife et Çöreğibüyük) révèlent ainsi les transformations progressives de la plaine de Comana durant cette période.

Historique des fouilles

Les recherches archéologiques à Komana sont en cours depuis 2004 sous la direction de Burcu Erciyas, Middle East Technical University of Ankara, département d'archéologie du peuplement. Les études menées entre 2004 et 2009 ont révélé de nombreux établissements appartenant à différentes périodes dans la vaste zone de Comana et ont fourni des informations complètes sur l'histoire du peuplement de la région dans une perspective diachronique. Commencées en 2009, les fouilles, qui se sont concentrées sur Hamamtepe et un bassin romain à Bula, ont révélé une occupation presque continue du site de Comana du Chalcolithique supérieur à la période ottomane et mis en lumière le rôle important qu’a joué le site dans sa géographie avec des fonctions différentes selon les périodes. Aujourd'hui, les fouilles se concentrent sur les périodes hellénistique et romaine précoce, d'une part, et sur la période tardo-médiévale et ottomane, d'autre part. Outre les fouilles, des prospections, des études géophysiques, des études de la culture matérielle, des études archéobotaniques, archéozoologiques et anthropologiques sont menées à Comana.

Travaux en cours

Ce programme de collaboration international a pour objectif de documenter et comprendre le peuplement de Komana durant les périodes médiévale et ottomane en ouvrant l’étude aux autres secteurs du site et à son terroir. Trois volets structurent le projet :

  • L’étude archéologique associe les fouilles et l’étude du matériel archéologique du secteur HTP04, les prospections géophysiques et le relevé des structures conservées partiellement en élévation.
  • Un recensement des archives ottomanes conservées à Ankara et Istanbul ainsi qu’une étude du matériel épigraphique (inscriptions de fondation et stèles funéraires conservées au musée de Tokat) vise à contextualiser les vestiges archéologiques. 
  • Enfin, l’établissement d’un Système d’Information Géographique et le développement d’un Modèle Numérique de Terrain complètera l’étude afin d’établir une cartographie archéologique la plus précise possible du site. Ce volet s’ouvrira plus largement aux sites de la vallée de Komana et des collaborations avec le département de Géologie de METU viseront à analyser le paysage et ses évolutions.

 

Türkçe

"Ortaçağ ve Osmanlı Dönemlerinde Komana'da Yerleşim ve Peyzaj" projesi, Komana Arkeolojik Araştırma Projesi'nin (KARP) bir parçasıdır. UMR 8167 Orient et Méditerranée'nin araştırma programlarının bir parçası olarak, Fransa ve Türkiye arasındaki yakın uluslararası işbirliğinden ve ODTÜ Bilimsel Araştırma Projeleri (ÇDAP-202-2023-11329, 2023-2025) mali desteğinden yararlanmaktadır. ODTÜ ve Sorbonne Üniversitesi arasında imzalanan Erasmus+ Avrupa Hareketliliği anlaşması, bilimsel ve öğretim işbirliğini güçlendirmiştir. Bu anlaşma kapsamında 2024 yılı Şubat ayında Burcu Erciyas Sorbonne Üniversitesi’nde ders vermiştir. Önümüzdeki yıllarda bazıları Komana konusunda yüksek lisans yapmakta olan öğrencilerin de hareketliliği bu kapsamda gerçekleşecektir. Komana Arkeolojik Araştırma Projesi Türk ve Fransız üniversitelerinden öğrencilerin yanı sıra uluslararası doktora öğrencilerini de ağırlamaktadır. Kazı ekibi uluslararası bilim insanlarından oluşmaktadır.

 

İşbirliği kapsamında, konferans ve toplantılara ortak katkılarda bulunulmuştur: 

  • Durocher M., Erciyas D.B., “Ortaçağ ve Erken Osmanlı’da Komana: Ön Araştırma Sonuçları”, 27. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Samsun, Ondokuz Mayis Üniversitesi, 25-28 octobre 2023.
  • Durocher M., Erciyas D.B., “Transformation of Komana into a Rural Production Facility and a Way-Staiton during the Seljuk Period”, 7th Research Network “Socio-Ecological Approaches to the History and Archaeology of Anatolia”, Istanbul, German Archaeological Institute, ANAMED, 4-5 mars 2024.

 

Komana arkeolojik araştırmaları Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Tokat Valiliği tarafından desteklenmektedir.

 

Komana, günümüzde Türkiye'nin kuzeyindeki Tokat ilinde, Yeşilırmak (Antik İris) kıyısında yer almaktadır. Antik çağlardan itibaren yerleşilmiş olan Komana, Karadeniz'i Orta Anadolu'ya bağlayan yollar üzerindeki stratejik konumundan yararlanmış ve bölgenin maden kaynakları ve kendisini çevreleyen verimli Dazimonitis ovası sayesinde zenginleşmiştir. Yeşilırmak ve kolları üzerinden geçtiği bilinen üç köprüden ikisi günümüze kadar korunmuştur. Bu köprüler bölgenin Tokat'ı (Dazimon) Niksar'a (Neocesarea) bağlayan yol üzerinde bir düğüm noktası olduğunu göstermektedir. 

Komana, Mithridates VI (MÖ 120-63) döneminde Anadolu tanrıçası Ma'ya adanmış tapınağıyla tanınmakla birlikte, özellikle Hamamtepe höyüğünde Kalkolitik dönemden Geç Osmanlı dönemine kadar karmaşık bir iskân kronolojisi sergilemektedir. MS 1. yüzyılda polis statüsü kazanan Komana bölgesi, Roma ve Geç Antik dönemler boyunca gelişmiştir. Hamamtepe höyüğü daha sonra 7-8. yüzyıllarda tahkim edilmiş ve kazılar Orta Bizans dönemine (11-12. yüzyıllar) ait bir nekropol ve iki mezar şapelini gün ışığına çıkarmıştır. 

11-12. yüzyıllardaki Türk-İslam akınları ile bölge Danişmendliler tarafından fethedilmiş ve 12. yüzyılın sonunda Anadolu Selçuklu Sultanlığı’na, 13. yüzyılın sonunda İlhanlı İmparatorluğu’na ve 15. yüzyılın başında da Osmanlı İmparatorluğu’na dahil edilmiştir.

Ortaçağ ve Osmanlı dönemi yerleşimi Hamamtepe höyüğü ve çevresine, özellikle de kuzeye doğru uzanmaktadır. Komana, Türkiye'de hâlâ büyük ölçüde yeterince araştırılmamış bir döneme ait olağanüstü veriler sunmaktadır. Geç 12. – erken 14. Yüzyıllar arasında Hamamtepe surları içerisinde hem seramik hem de metalürji üretimine dair kanıtlar sunan bir atölyeler kompleksi kurulmuştur. Kazılar ve malzeme çalışmaları, çevre bölgelere ve olasılıkla Kırım'a ihraç edilen zengin bir sırlı seramik üretimini de gün ışığına çıkarmıştır. Alanda Geç Ortaçağ ve Osmanlı dönemlerine ait bazı kamu binaları da korunmuştur: tepeye adını veren bir hamam ve Hamamtepe'nin kuzeyindeki kazılarda ortaya çıkarılan bir başka kamu yapısının cephesi bunlar arasında bulunur. 20. Yüzyılın başlarına kadar bir sufi zaviyesi ile ilişkili olduğu bilinen bir türbe de alanın kuzeybatısında korunmaktadır.

Bu dönemin (13.-16. yüzyıllar) yerleşim yapıları Hamamtepe ve çevresinin (15. yüzyıl Osmanlı kaynaklarında bir kasaba - nefs-i şehir - olarak geçmektedir) ötesindeki ovaya da yayılmaktadır. 14-15. yüzyıllarda kurulan diğer Sufi yerleşimleri (Çamağzı/Cincife ve Çöreğibüyük'te), Komana ovasının bu dönemdeki kademeli dönüşümlerini ortaya koymaktadır.

Komana’da arkeolojik araştırmalar 2004 yılından beri Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yerleşim Arkeolojisi ABD öğretim üyesi Burcu Erciyas başkanlığında devam etmektedir. 2004-2009 yılları arasında yürütülen yüzey araştırmaları ile Komana’nın geniş etki alanı içerisinde farklı dönemlere ait bir çok yerleşim tesbit edilmiş, alanın artzamanlı yerleşim tarihi hakkında kapsamlı bilgi edinilmiştir. 2009 yılında başlayan ve Hamamtepe ve Roma dönemi havuzuna odaklanan kazılarda ise Komana’nın Geç Kalkolitik’ten Osmanlı Dönemi’ne kadar neredeyse aralıksız kullanıldığı ve farklı dönemlerde farklı fonksiyonlarla bulunduğu coğrafyada önemli rol oynadığı anlaşılmıştır. Bugün çalışmaların odağında bir yandan kazının son yıllarında verisi giderek artan Erken Hellenistik ve Roma dönemleri, diğer yanda ise yazılı ve arkeolojik verisi son derece zengin Geç Ortaçağ-Osmanlı Dönemi bulunmaktadır. Kazı çalışmalarının yanısıra kısıtlı alanlarda sistematik yüzey araştırmaları, jeofizik araştırmalar, materyal kültür çalışmaları, arkeobotanik ve arkeozoolojik, ve antropolojik çalışmalar aralıksız sürdürülmektedir.

Bu uluslararası işbirliği programının amacı, Komana'nın Ortaçağ ve Osmanlı dönemlerindeki yerleşimini belgelemek ve anlamak, çalışmayı alanın ve çevresinin diğer sektörlerine açmaktır. Projenin üç ana kolu bulunmaktadır:

  • Arazi çalışmaları, kazıları ve HTP04 sektöründen arkeolojik malzemenin incelenmesini, jeofizik araştırmaları ve kısmen yüksekte korunmuş yapıların araştırılmasını kapsamaktadır.
  • Ankara ve İstanbul'da muhafaza edilen Osmanlı arşivlerinin envanterinin çıkarılması ve epigrafik malzemenin (Tokat müzesinde muhafaza edilen vakıf kitabeleri ve mezar stelleri) incelenmesiyle arkeolojik kalıntıların bir bağlama oturtulması amaçlanmaktadır. 
  • Son olarak, bir Coğrafi Bilgi Sisteminin kurulması ve bir Sayısal Arazi Modelinin geliştirilmesi ile, alanın mümkün olan en doğru şekilde haritalanması sağlanacaktır. Projenin bu kısmı Komana vadisindeki alanlara genişletilecek ve ODTÜ Jeoloji Mühendisliği bölümü ile işbirliği yapılarak peyzajın ve evriminin analizi yapılacaktır.

 

Carte de situation

Coordonnées Google Maps Comana (Hamamtepe) : 40.35762009045565, 36.6388339439208

 

Illustrations

Fig. 1 : Carte de la plaine de Comana (M. Durocher, 2023)

Fig. 2 : Vue aérienne de Hamamtepe

Fig. 3 : Céramique glaçurée, XIIIe-XIVe siècle

Fig. 4 : Mausolée de Gümenek, début du XIVe siècle

 

Curriculum

D.Burcu Erciyas est professeure à la Middle East Technical University (METU) d’Ankara et enseigne au département de City and Regional Planning depuis 2001 et au sein du Graduate Program in Settlement Archaeology, qu’elle dirige depuis 2013. Elle a obtenu son doctorat (Classical Archaeology) à l'Université de Cincinnati en 2001. Spécialiste de l’archéologie de la région de la Mer Noire, de l’Anatolie héllénistique, romaine et médiévale, B. Erciyas s'intéresse également à l'archéologie publique et aux théories en archéologie. Elle a dirigé les recherches archéologiques (prospections et fouilles) à Komana, dans la région de Tokat, depuis 2004.

 

Maxime Durocher est maître de conférences en archéologie et histoire de l’art du monde islamique à Sorbonne Université, où il a soutenu sa thèse en 2018 portant sur l’implantation des communautés soufies dans la région du pont intérieur. Il est spécialiste de l’Anatolie médiévale et ottomane et travaille plus précisément en archéologie et histoire du peuplement ainsi que sur l’histoire de l’architecture. Par ailleurs, M. Durocher travaille sur les corpus épigraphiques en Anatolie médiévale et est coordinateur scientifique pour Sorbonne Université du programme ANR Calligraphie aux Frontières du Monde Islamique (CallFront ANR 22-CE54-0015, 2023-2026), dirigé par Eloïse Brac de la Perrière. 

 

Figure 1

 

 

Figure 2 

 

Figure 3

 

figure 4